Чолукшулга езулалы

Шагаа - тыва чоннуң бурун шагдан тура езулап сагып келген чараш байырлалы, азы көжүп –дүжүп чоруур чоннарның кышты үдеп, часты, чаа шагны уткуп турар үези болур. Байырлалдың үезинде сагып езулаар, ханы уткалыг езулалдарның бирээзи – чолукшууру. Сөс «чол, чол-кежик» деп сөстен укталган. Бо езулалды чаа хүн үннүп, эр кижилер саңын салгаш келирге, а өгнүң кыс ээзи аъш-чемин, бууза, хуужуурун салган соонда, ол өгнүң шупту улузу чаа идик –хевин кеткеш, эң-не улуг назылыг кижиден эгелеп, ак кадаан тудуп алгаш Шагааның езулуг чолукшулга езулалын эгелээр. Улуг назыныглар-биле хөөрге солчуп, чылды кайы-хире хүр-менди ашканын айтыржып,чугаа-соотче кирер. Чаа чылдың шайын өөгнүң херээжен ээзи, өөнүң эр ээзинге, ада-иезинге, дараазында ажы-төлүнге оларның хар- назынын барымдаалап сунар. Шагааның таваанда аъш-чемни шупту амзаар ужурлуг. Бир эвес чангыс өдекте элээн каш бөлүк аалдар турар таварылгада, ол аалдың эң улуг назылыг кижиниң аалынга барып чолукшуур ужурлуг. Шагаада ашак- кадай улус, сааттыг ийи херээжен кижи аразында чолукшувас. Кадак-биле чолукшуур таварылгада кадактың чадагай аскын чолукшуп турар кижиже көрүндүрер, албан бөрттүг, тонунуң өөктерин долузу-биле өөктээн турар дээн чижектиг дыка хөй сагыыр шыңгыы чурумнуг болурун Баярсайхан. Б «Моолдуң сеңгел тываларының Шагаа байырлалын уткуурунуң чуруму. Шагаа хүнү» деп статьязында бижээн. А Конгу А. А. «Шагааның езу- чурумнуг кылдыныглары» деп статьязында назы-хары бичии кижи холдарынын ийи адыжын ажык кылдыр улуг кижиже мөгейе аарак сунар. Улуг назылыг кижи адыштарын куду көрүндүр аныяк кижиниң холдарының кырынче салырга, биче назылыг кижи улуг кижиниң шенектерин тудуп, хүндүткелин, деткимчезин илередир. Бо езулал дыка ханы уткалыг болуп турар, чуге дизе тывалар, бүгү Төп Азия чоннары дег, назы –хары улуг кижилерни хүндүлеп чоруур чанчылдыг. Улуг назылыг кижи аныяк кижиге бодунуң узун назынын, буян-кежиин, чечен сөзүн, мерген угаанын хайырлап, сөңнеп турары ол. Мындыг кылдыныг чылда чангыс катап болур болгаш күштүг турган. Ындыг чолукшуур езулал ийи-үш неделя дургузунда уламчылаар турган. Бир эвес үе- черге улустар амырлажып турган болза А. К Кужугеттиң бижип турары-биле алырга, олар маргылдаа хевирлиг ойнай- сылдай мендилежир чораан. Кым холдарын адыжы-биле бир дугаар орү тудуптарыл, ол хүндүткелин көргүзүп турары ол. Өскези- бир дугаарын база-ла ийи холун адыжы-биле өрү сунуп, мурнай аарак адаанче салыптарын кызыдар. Ындыг маргылдаа кым бир дугаарында холдарын черге дегзиптеринге чедир уламчылаар турган. Бичии назылыг кижиге дуза херек үеде деткимче чедирерин көргүзүп турарын илереткени ол.

Шаанда бистиң өгбелеривис мынчаар мендилежип, чолукшуур чорааны онзагай, уткалыг.
- Мал ыт-куштан сол-ла тур бе?
- Сол-ла тур.
-Оът-сиген, тараа-быдаа чаагай-ла тур бе?
- Аарыг-аржык, думаа-ханаа өршээл-ле тур бе?
- Өршээл-ле ийин!

Шагаада кижилерниң сөс-домаа эвилең-ээлдек,чымчак болур, каржы-хажагай чорук черле турбас. Ниитизи-биле чугааларга, чолукшулга езулалының утказы дээрге-ле улуг назылыг, өгбе кижилеривисти хүндүлеп,оларның йөрээл сүмезин сиңгирип дамчыдып бээри ол –дыр.

Материалды Бурбужеп Д. Д. белеткээн.

Ажыглаан литература:1. Шагааның дөзү болгаш езу-чанчылдары. Шагаа байырлалынга тураскааткан Төгерик ширээниң материалдары. Кызыл,хоорай 2015ч.
2. Шагаам-сузуглелим.Чап Чулдум. Кызыл 1998ч.
3. Кужугет А. К. Шагаа // Круг знания. Научно-информационный журнал. Вып.I. Кызыл,1998.С.46.